Kara polisiyenin yeniden kuruluşunda bir mirasın devamı

Aynur Kulak yazdı: "İskoç polisiyesinin efsanevi ismi William McIlvanney’nin yarım kalan bir metninin, Ian Rankin’in ustalığıyla tamamlanması sayesinde edebi bir miras aktarımına dönüşmesi, Baki Karanlığı çok özel ve iki yazarlı yapısına rağmen son derece özgün kılıyor."

Baki Karanlık, bir polisiyeden fazlası. İskoç polisiyesinin efsanevi ismi William McIlvanney’nin yarım kalan bir metninin, Ian Rankin’in ustalığıyla tamamlanması sayesinde edebi bir miras aktarımına dönüşmesi, Baki Karanlığı çok özel ve iki yazarlı yapısına rağmen son derece özgün kılıyor. Roman, McIlvanney’nin Laidlaw üçlemesinin prequel’i niteliğinde; yani okuru Jack Laidlaw’ın polislik kariyerinin ilk dönemlerine, henüz “Glasgow’un vicdanlı dedektifi” olarak ünlenmeden önceki zamanına götürüyor. Ayrıntı Yayınları tarafından yayımlanan Baki Karanlık romanını hem William McIlvanney’in tamamlanmamış son romanı olarak suç polisiyesi kategorisinde, hem Ian Rankin’in el vermesiyle önemli bir mirasın başarıyla tamamlanması adına, hem de McIlvanney tarafından polisiye türüne Laidlaw üçlemesi ile armağan edilmiş efsane dedektif Jack Laidlaw karakterini inceleyeceğim kapsamlı bir yazıyla anlatacağım.

McIlvanney, 1970’lerde ve 80’lerde İskoç “Tartan Noir” akımının öncüsü olarak kabul edilirken, Rankin  (McIlvanney’den el alarak elbet) 90’lardan itibaren bu geleneğin en bilinen yazarı haline gelir. Baki Karanlık bu anlamda yalnızca iki yazarın edebi tarzlarının buluştuğu bir eser değil; aynı zamanda iki farklı dönemin kara roman anlayışının da buluşma noktası olarak kabul edilir. Rankin, McIlvanney’nin cümle ritmini, karakter psikolojisine odaklanışını ve Glasgow’un kirli çekiciliğini korumayı başarırken, kendi temposunu ve olay örgüsü ustalığını metne yedirmesi çift yazarlı bir kitap olarak Baki Karanlığı özel ve özgün kılıyor.

“Lilley kalabalığın arasından sıyrılıp Laidlaw’un viskiden bir yudum ve sigaradan bir nefes arasında gidip geldiği köşesine ulaştı. Laidlaw oldukça yakışıklı bir adamdı, geniş omuzları ve köşeli bir çenesi vardı ama sahip olduklarıyla pek mutlu görünmüyordu; sanki otuzlarının sonlarında feleğin sillesini yemiş gibiydi. Bavulunu beraberinde getirmişti, Lilley yaşadıklarının birkaçını biliyordu ama yargılamak için zamanı vardı.” 

1972 yılının Glasgow’undayız ve bu satırlarla birlikte Glasgow’un sıra dışı, farklı dedektifi Jack Laidlaw ile tanışıyoruz. Hikaye suç dünyasının tanınmış isimlerinden Bobby Carter’ın cesedinin bulunmasıyla başlıyor. Carter, şehirdeki iki rakip çete arasında bir arabulucu gibi; ölümü ise hem suç dünyasında hem de polis teşkilatında gerilimi tırmandıran en önemli etken. Laidlaw, henüz mesleğinde yeni, fakat cinayeti araştırması ve olaylara bakış açısıyla o kadar farklı ki,  cinayetin ardındaki gerçeği bulmak için hem meslektaşlarının önyargılarıyla hem de Glasgow’un karanlık sokaklarında kol gezen şiddet kültürüyle yüzleşmek zorunda.

Suç polisiyesi olmasının ötesinde karakter odaklı bir anlatıyı benimseyen  William McIlvanney ve Ian Rankin Laidlaw’u henüz olgunlaşmamış, zaman zaman hata yapan ama etik pusulası güçlü bir dedektif olarak resmediyorlar. McIlvanney’nin keskin gözlem gücüyle Rankin’in karakter gelişimi konusundaki deneyimi birleşerek çok katmanlı bir kahraman figür yaratılmış oluyor. Laidlaw’ın polis teşkilatındaki hiyerarşiye mesafeli tavrı, şüphelilere yaklaşımındaki empatiyle birleşirken; bu durum, onun ileride “Tartan Noir”ın anti-kahraman tipolojisinin öncüsü haline gelmesinin temellerini atmasını da sağlıyor. Bu noktada Baki Karanlık için zamansız suç polisiyelerinden biri diyebiliriz kesinlikle.   

Baki Karanlık’ın tematik şablonunu çıkarmak ve bu şablonu sıralamak gerekiyor, zira polisiye edebiyat adına güçlü temaları içinde barındırıyor.

• Adalet ve Ahlaki Gri Alanlar: Laidlaw’ın soruşturma yöntemleri, “yasa” ile “vicdan” arasındaki gerilimi sürekli gündemde tutuyor.

• Suçun Toplumsal Arka Planı: Cinayet, bireysel bir şiddet eylemi olmanın ötesinde, dönemin ekonomik sıkıntılarının ve suç ekonomisinin bir yansımasıdır.

• Miras ve Süreklilik: Hem metnin yazım sürecinde hem de Laidlaw karakterinin tarihsel bağlamında miras devri güçlü bir tema.

Tematik inşadan yola çıkarak şunu söyleyebiliriz: Suç polisiyesi sosyolojik, psikolojik, kültürel ve politik anlamda bir domino taşı etkisi denklemidir. Bu denklemde suçun ne olduğu ve kimlerin işlediği asla gizli kalamaz. Bir de üstüne tüm bunları gözeterek cinayeti araştıran anti-kahraman bir dedektif varsa her döneme uygun, sürekli okunabilecek bir hikayenin altına imza atılabilir. Varoluşsal kaygılar, evlilik sorunları ve derin bir edebi geçmişe sahip dedektiflerin edebiyat dünyasında artık çokça bulunduğunu düşünürsek, dedektif Jack Laidlaw’un 1977'de sıkıcı İskoç edebiyat sahnesine parlak bir giriş yaptığı da söylenebilir. Fakat Baki Karanlık’ın günümüzün polisiye hikayelerini etkilemesi adın domino taşı etkisi çok katmanlı rotalar oluşturması adına önemli bir yere konumlanıyor.

Baki Karanlık’ta şunu da gözden kaçırmamak gerekiyor; 1970’lerin Glasgow’u romanda yalnızca bir arka plan değil, başlı başına yaşayan, nefes alan bir karakter. Dumanlı barlar, sanayi sonrası yorgun sokaklar, futbol fanatizmi, sınıf çatışmaları ve gangster hiyerarşileri… Rankin, McIlvanney’nin betimleme diline sadık kalarak bu şehri hem tehditkâr hem de melankolik bir atmosferde sunuyor. Glasgow’un soğukluğu ve suçla iç içe geçmiş kültürü, romanın “kara” tonunu perçinliyor. 

McIlvanney “suçun sosyolojisi”ne odaklanarak hikayeyi sonuna kadar canlı tutarken, cinayetin çözümü kadar, bu cinayetin nasıl bir ortamda mümkün hale geldiği sorusuna önem kazandırıyor. Rankin ise  klasik polisiyenin “katili bulma” eksenini sonuna kadar koruyarak  ilerliyor. Baki Karanlık böylece son derece açık sözlü yaratıcısından miras alınmış edebi bir sese dönüşüyor. McIlvanney’nin yarım kalmış taslağının Rankin tarafından tamamlanması polisiye türünün hem tarihsel köklerine hem de bugünkü anlatım biçimlerine saygı duruşu niteliğinde. Yalnızca bir edebi işbirliği deyip geçemeyeceğimiz Baki Karanlık; İskoç kara roman geleneğinin sürekliliğinin de kanıtı.

BAKİ KARANLIK

William McIlvanney, Ian Rankin

Ayrıntı Yayınları, 2025

Çeviri: Berna Ece Gündüz

240 s.