Yaratıcıdan sanatçıya yaratma

Tugay Kaban, Northrop Frye’ın 1980’deki Larkin-Stuart Konferansları’ndan derlenen Yaratma Yeniden Yaratma adlı eleştiri kitabı üzerine yazdı: "Frye yaratma ve yeniden yaratma arasında bir yerde durarak sualler sorup, cevaplar bulmaya çalışıyor."

Tugay Kaban

Ketebe Yayınları’nın Eleştiri serisinden yayımlanan Yaratma Yeniden Yaratma, Northrop Frye’ın 1980’de, Trinity College’ın desteğiyle, Toronto Üniversitesi ve St. Thomas Kilisesi’nde verdiği Larkin-Stuart Konferansları’ndan derlenmiş.

Yaratma Yeniden Yaratma’nın konuları üzerine, öncesinde birçok farklı dersler veren Frye, kitabın henüz başlarında, verdiği o derslerin tekrarlarına düşmemek adına aynı şeyleri söylememeye çalıştığını özellikle belli ediyor.

Frye’ın bahsettiği temel konunun ve bu eserin daha iyi anlaşılabilmesi için kitabın ismi üzerine şu uyarıyı yapmayı uygun buluyorum. Frye’ın eserinin orijinal adı, Creation and Recreation. İsmin Türkçeye çevirisinde aslında bir sorun görünmüyor fakat gereksiz gibi görülse de "and" yani "ve’nin Türkçe çeviride kullanılmaması, Türk okurları için meselelerin anlaşılması açısından farklı ve aslında yanlış anlamlar sunuyor. Frye yaratma ve yeniden yaratma arasında bir yerde durarak sualler sorup, cevaplar bulmaya çalışıyor. Lâkin "ve’yi kullanmadan "Yaratma Yeniden Yaratma" şeklinde okuduğumuzda ilk izlenim, Frye’ın baktığı yerden bakmamızı engelliyor.

Tanrı’nın "yaratma"sı ile yaratılanın yani "insanın" yaratması meselesi üzerinden düşüncelerini sistemleştirmeye çalışan Frye, elbette ilk olarak Hristiyan merkezli kitaplara yüzünü dönüyor.

Bu dönüş tabii Hristiyan coğrafyanın edebî eserleri üzerine birçok konuyu dallandırıp budaklandırıyor. Fakat örneğin Müslüman bir coğrafyanın, özellikle modern öncesi edebî eseri için pek de yön gösterici özellikler taşımıyor. Bazı değiniler/işaretler genel hatlarıyla benzerlikler gösteriyor olsa da coğrafî kıstasların, kitap okunurken, okurlar tarafından dikkate alınması gerekiyor.

"Yaratma"nın tanrısal ve insanî yönleri üzerinden, insanî olanın tanrısal olana doğru bir akış gösterdiğini işaret eden Frye, birçok düşünürün "yaratma" üzerine geliştirdiği fikirlerine de yer veriyor ve misal Karl Barth’ın ismini anarak, onun, insanı bir yaratıcı olarak görmediğini vurguluyor. Bu vurgu, Frye’ı henüz metninin başlarında, kavramların gereklilikleri meselesine kadar geri götürüyor. Ve bu geri dönüş, coğrafî kıstasları göz ardı etmeden söylersek, konunun anlaşılması açısından oldukça verimli bir zemin hazırlıyor.

Frye, meselelerini hızlı fakat dikkatli bir şekilde açarken, okurların takip etmeleri açısından bazı metinleri öne sürüyor. Bu metinlerden en dikkat çekeni ise, henüz Türkçeye çevrilmemiş olan, Oscar Wilde’ın Maskelerin Hakikati isimli denemesi. Bu denemenin yanında, konu işlenirken ortaya çıkan kavramların ışığında Wilde’ın başka denemelerine yahut Joyce’un Ulysses’ine kadar birçok farklı yazar ve eserden söz açılıyor. Sadece bu açıdan bile Yaratma Yeniden Yaratma’nın oldukça güçlü bir okuma zevki sunduğunu söyleyebilirim.

Son olarak, metni okurken ve bir yandan da düşünürken, "yaratma" kelimesinin aslında tam olarak Türkçede yerli yerine oturtulmadığını fark ettiğimi dillendirmek istiyorum. Böylece belki de kitabı okuyacaklar için farklı bir pencere açabilir. Yaratma yani "halketme", yoktan yani hiçbir şekilde bilinmeyen hatta bilinmediğinin bile bilinmemesi şekilde bir anlama gelmektedir Türkçede. Bu da Yaratıcı’ya dair ve ait olan bir şeydir. Cüzî irade ile insana bahşedilmiş olan oluşturma, bütünleştirme, kurgulama, tanzim etme ve sair durumları ise aslında yoktan gerçekleşmez. Bir insan, bir sanat eserini oluştururken, her zaman yaratılmış olanın tasvirleri yahut benzerleri üzerinde hareket eder. Yoksa "Yeniden" demenin ne manâsı olurdu ki?

“Onlar, hayatları çeşitli şekillerde darmadağın olmuş kişilerdi. Ama o dağınıklıktan öyle yoğun parçalar kurtardılar ki, bunlar, istikrarlı kişilerin seyrek olarak işittikleri şeylerdir. Onların vizyonu içimize işler, çünkü kısmi ve çarpıtılmıştır: Gerçektir, çünkü çarpıtılmıştır.” (Sy. 17 / Türkçesi: Kemal Atakay)

YARATMA YENİDEN YARATMA

Northrop Frye

Ketebe Yayınları, 2022

Çeviri: Kemal Atakay

88 s.